नाशिक हे शहर धार्मिक, पौराणिक आणि सांस्कृतिक वारशाने समृद्ध आहे. गोदावरीच्या तीरावर वसलेल्या पंचवटी भागात अनेक प्राचीन मंदिरे आहेत, आणि त्यातच एक विशेष महत्त्व असलेले मंदिर म्हणजे नीळकंठेश्वर महादेव मंदिर. भगवान शंकराच्या विविध रूपांपैकी “नीळकंठ” हे अत्यंत पूजनीय रूप आहे. नाशिकमधील या मंदिरात भगवान शंकर हे नीळकंठेश्वर रूपात विराजमान आहेत आणि हजारो भक्तांचे श्रद्धास्थान बनले आहेत.
मंदिराचे ऐतिहासिक महत्त्व
नीळकंठेश्वर महादेव मंदिर हे पंचवटी परिसरातील एक प्राचीन मंदिर मानले जाते. इतिहासकारांच्या मते हे मंदिर शेकडो वर्षांपूर्वीचे असून, याची निर्मिती पेशवा काळात किंवा त्याही आधी झाली असावी. पंचवटी हा भाग रामायणकाळाशी संबंधित असल्यामुळे येथे असलेली ही मंदिरे विशेष पवित्र मानली जातात. नीळकंठेश्वर हे भगवान शंकराचे विषपान करणारे रूप आहे. समुद्रमंथनाच्या वेळी निघालेलं कालकूट विष जेव्हा त्रिभुवनाला संकटात टाकणारं ठरत होतं, तेव्हा भगवान शिवाने ते विष प्राशन केलं. ते त्यांच्या गळ्यात अडकून राहिलं आणि त्याचा गळा निळसर पडला. म्हणून त्यांना ‘नीळकंठ’ असं नाव पडलं. या महान त्यागाचे प्रतीक म्हणजे नीळकंठेश्वर.
मंदिराचे स्थान व पोहोच
हे मंदिर नाशिकच्या पंचवटी भागात, रामकुंड व गंगाघाटाच्या अगदी जवळ स्थित आहे. स्थानिक नागरिक तसेच देशभरातून येणारे भाविक, पंचवटी दर्शन करताना नीळकंठेश्वर महादेवाचे दर्शन घेण्यासाठी येथे नित्यनेमाने येतात. नाशिक शहरातून एसटी बस, रिक्षा किंवा खासगी वाहनाद्वारे येथे सहज पोहोचता येते. मंदिराच्या परिसरात पायपीट करता करता अनेक धार्मिक स्थळांचं एकत्र दर्शन घेता येतं.
स्थापत्य व मंदिर रचना
नीळकंठेश्वर मंदिर हे पारंपरिक दगडी बांधकामात तयार झालं आहे. मंदिराचं प्रवेशद्वार साधं, पण कलात्मक आहे. मंदिरात प्रवेश केल्यावर समोरच शिवलिंग असलेला गाभारा दिसतो. हे शिवलिंग काळ्या दगडात कोरलेले असून, त्यावर नेहमी अभिषेक व जलधारा सुरू असते. मंदिराच्या आवारात एक नंदीची भव्य मूर्ती आहे, जी गाभाऱ्याकडे डोळे लावून बसलेली आहे. मंदिराभोवती फुलांची झाडं, साधं पण स्वच्छ वातावरण आणि शांतता जाणवते. इथे येणाऱ्या प्रत्येक भाविकाला आत्मिक शांती आणि शिवकृपा मिळते.
धार्मिक विधी व पूजन
प्रत्येक दिवस मंदिरात मंगळारती, दुपारी मध्यान्ह पूजन व संध्याकाळी महाआरती यांसारख्या विधी पार पडतात. विशेषतः सोमवारी, मंदिरात मोठी भक्तांची गर्दी असते. श्रावण महिना, महाशिवरात्री, प्रदोष, शिवरात्री अमावस्या, कार्तिक पौर्णिमा, हे सर्व सण येथे मोठ्या भक्तिभावाने साजरे होतात. श्रावण महिन्यात दर सोमवारी रुद्राभिषेक, पंचामृत अभिषेक, आणि विशेष पूजा केली जाते. अनेक भाविक नवस फेडण्यासाठी येथे दर्शन घेऊन बेलपत्र, दूध, जल अर्पण करतात.
भक्तांच्या श्रद्धेचा केंद्र
नीळकंठेश्वर मंदिर हे नवसाला पावणारे मंदिर म्हणून प्रसिद्ध आहे. आरोग्याच्या समस्या, नोकरी-व्यवसायातील अडथळे, मानसिक चिंता, कौटुंबिक प्रश्न यावर उपाय म्हणून अनेक भक्त येथे दर्शन घेऊन शिवलिंगावर अभिषेक करतात. अनेक जोडपी अपत्यप्राप्तीसाठी, विद्यार्थ्यांना परीक्षेतील यशासाठी, तसेच जीवनात सकारात्मक परिवर्तनासाठी येथे नवस करतात आणि शिवकृपा अनुभवतात.
मंदिर व्यवस्थापन आणि उपक्रम
मंदिराचे व्यवस्थापन स्थानिक ट्रस्ट आणि पुजारी मंडळींमार्फत पार पडते. मंदिरात स्वच्छता, दर्शन व्यवस्था आणि भक्तांसाठी सुविधा चांगल्या प्रकारे उपलब्ध आहेत. काही खास दिवशी मंदिरात मोफत महाप्रसाद, भजन-कीर्तन, धार्मिक प्रवचने, याचे आयोजन केले जाते.
उपसंहार
नीळकंठेश्वर महादेव मंदिर, पंचवटी (नाशिक) हे केवळ एक प्राचीन शिवमंदिर नसून, हे शिवभक्तांसाठी श्रद्धा, शांती आणि आध्यात्मिक उन्नतीचं स्थान आहे. नाशिकमध्ये दर्शनाला आलेल्या प्रत्येकाने या मंदिरात नक्कीच भेट द्यावी.
येथे येऊन “ॐ नमः शिवाय” चा जप करत, शिवलिंगावर बेलपत्र अर्पण करताना अंतःकरणातून निघणारी भक्ती आणि शांतता अनुभवता येते.
टीप:
तुम्हाला वरील माहिती मध्ये काही करेक्शन करण्याची गरज आहे असे वाटत असल्यास, आम्हाला nashikarinfo@gmail.com या ईमेल वर मेल करा. धन्यवाद.