नाशिक हे महाराष्ट्रातील एक पवित्र तीर्थक्षेत्र मानले जाते. गोदावरी नदीच्या तीरावर वसलेले हे शहर रामायण काळातील अनेक घटनांचे साक्षीदार राहिले आहे. प्रभू श्रीराम, लक्ष्मण आणि सीतेचा वास पंचवटीमध्ये होता, आणि याच ठिकाणी प्रभू श्रीरामांच्या कार्यात सतत सहाय्य करणाऱ्या हनुमानजींच्या विविध रूपांची पूजा होते. या रूपांपैकीच एक म्हणजे पंचमुखी हनुमान. नाशिकच्या पंचवटी भागात वसलेले पंचमुखी हनुमान मंदिर हे भक्तांसाठी अत्यंत पूजनीय आणि श्रद्धास्थान आहे.
पंचमुखी हनुमान – एक अद्वितीय रूप
‘पंचमुखी’ म्हणजेच पाच मुख असलेले हनुमानाचे रूप. हनुमानजींनी पंचमुखी रूप धारण करून अहिरावणाचा वध केला, असे रामायण व पौराणिक कथांमध्ये सांगितले आहे. या पंच मुखांचे प्रतीकात्मक अर्थ आहेत:
पूर्वमुख – वानर मुख (स्वतः हनुमान) – शक्ती, भक्ती व संरक्षण
दक्षिणमुख – नरसिंह मुख – शत्रुनाशक शक्ती
पश्चिममुख – गरुड मुख – सर्प बाधेपासून संरक्षण
उत्तरमुख – वराह मुख – संकटमोचन, पृथ्वीवरील समृद्धी
ऊर्ध्वमुख – हयग्रीव मुख – ज्ञान, बुद्धी आणि विद्या
या रूपात हनुमानजी संपूर्ण दिशा आणि भक्तांचे जीवन रक्षण करतात. पंचमुखी हनुमानाचे दर्शन घेणं म्हणजे संकटांतून मुक्तीचा मार्ग मिळवणं, अशी श्रद्धा आहे.
मंदिराचा इतिहास
पंचवटीमधील पंचमुखी हनुमान मंदिर हे एक प्राचीन आणि ऐतिहासिक स्थळ आहे. हे मंदिर सुमारे अडीचशे वर्षांहून अधिक जुनं असल्याचं मानलं जातं. अनेक संत, साधू, आणि भाविकांनी इथे तपश्चर्या केली आहे. या मंदिराच्या स्थापनेबाबत ठोस ऐतिहासिक नोंदी मिळत नसल्या तरी लोककथांमध्ये सांगितलं जातं की, स्थानिक भक्तांच्या श्रद्धेमुळे या मंदिराची स्थापना झाली. पंचमुखी हनुमान मंदिराची २०२३ ला नूतनीकरण करण्यात आले आहे आज हे मंदिर नाशिकमधील एक प्रमुख हनुमान मंदिर म्हणून ओळखलं जातं. विशेषतः मंगळवार आणि शनिवारच्या दिवशी येथे हजारो भक्त दर्शनासाठी येतात.
मंदिराची वैशिष्ट्ये
मंदिरात पंचमुखी हनुमानजींची सुंदर आणि भव्य मूर्ती आहे. मूर्ती काळ्या दगडात कोरलेली असून त्यावर सिंदूर आणि तेल अर्पण केलेले असते. मूर्तीमध्ये पाचही मुखं स्पष्टपणे दिसतात आणि त्यांची कलाकुसर फारच देखणी आहे. मंदिराच्या परिसरात राम, लक्ष्मण, सीता आणि इतर देवतांचीही छोटी मंदिरे आहेत. मंदिर शांत आणि सात्त्विक वातावरणात वसलेले आहे, जे ध्यान, जप व प्रार्थनेसाठी अत्यंत अनुकूल आहे.
धार्मिक विधी व उत्सव
हनुमान जयंती हा सण येथे मोठ्या भक्तिभावाने साजरा केला जातो. महाअभिषेक, विशेष पूजन, हनुमान चालीसा पठण, भजन कीर्तन आणि महाप्रसाद यांचे आयोजन होते. मंगळवार व शनिवार हे हनुमान पूजनाचे खास दिवस मानले जातात. या दिवशी मोठ्या संख्येने भक्त दर्शनासाठी येतात. राम नवमी, श्रावण मास, चैत्र व कार्तिक मासातील उत्सव हे देखील येथे साजरे होतात. अनेक भक्त येथे नवस करून यशप्राप्तीनंतर पुन्हा दर्शन घेण्यासाठी आवर्जून येतात.
भक्तांचा अनुभव
हे मंदिर नवसाला पावणारे म्हणून प्रसिद्ध आहे. अनेक भक्तांच्या मते, इथे सच्च्या भावाने प्रार्थना केली तर संकटं टळतात, आरोग्य मिळतं, आणि मनःशांती प्राप्त होते. विद्यार्थ्यांना यश, बेरोजगारांना नोकरी, आणि रोग्यांना बरे होण्याचा अनुभवही येथे मिळतो, असे भक्त सांगतात.
मंदिर व्यवस्थापन
मंदिर स्थानिक ट्रस्ट किंवा सेवाभावी संस्थेच्या देखरेखीखाली व्यवस्थित चालवलं जातं. भक्तांसाठी स्वच्छता, पिण्याचं पाणी, प्रसाद व्यवस्था, बसायची जागा यांची उत्तम सोय केली जाते. दर आठवड्याला रामचरितमानस, सुंदरकांड, हनुमान चालीसा यांचे सामूहिक पठण आयोजित केले जाते. मंदिर ट्रस्टद्वारे दरवर्षी धार्मिक प्रवचन, कीर्तन, आणि सामाजिक उपक्रमही राबवले जातात.
पर्यटन व अध्यात्मिक महत्त्व
पंचवटी हे नाशिकचे एक सर्वात प्रसिद्ध धार्मिक पर्यटन स्थळ आहे. येथे रामकुंड, कालाराम मंदिर, सीता गुंफा, गोदाघाट अशा अनेक ठिकाणांसोबत पंचमुखी हनुमान मंदिर हे देखील पर्यटकांना आणि भक्तांना आकर्षित करतं. एकदा या मंदिरात जाऊन पाचमुखांचा जप किंवा दर्शन केल्याने भक्तांना विशेष आत्मिक समाधान लाभतं.
निष्कर्ष
पंचमुखी हनुमान मंदिर, पंचवटी – नाशिक हे श्रद्धा, भक्ती आणि संरक्षण यांचं मूर्त रूप आहे. संकटमोचन आणि अभय प्रदान करणाऱ्या हनुमानजींच्या पंचमुखी रूपाचं दर्शन घेणं हे प्रत्येक भक्तासाठी एक अद्वितीय अनुभव आहे. नाशिकला भेट देताना या मंदिराला भेट देणं म्हणजे आध्यात्मिक उन्नतीच्या दिशेने एक पाऊल पुढे टाकणं.
टीप:
तुम्हाला वरील माहिती मध्ये काही करेक्शन करण्याची गरज आहे असे वाटत असल्यास, आम्हाला nashikarinfo@gmail.com या ईमेल वर मेल करा. धन्यवाद.