नाशिक शहर हे ऐतिहासिक आणि धार्मिक स्थळांनी समृद्ध आहे. पंचवटी भागातील अनेक मंदिरांमध्ये “दुतोंड्या मारुती” हे एक अनोखे आणि श्रद्धेचे केंद्र असलेले मंदिर आहे. या मंदिरातील मारुतीची मूर्ती केवळ भक्तीचा केंद्रबिंदू नाही, तर तिच्या निर्मितीची ऐतिहासिक पार्श्वभूमीही खूप रोचक आहे.
दुतोंड्या मारुतीची भव्य मूर्ती आणि तिचे महत्त्व:
दुतोंड्या मारुतीची भव्य आणि आकर्षक मूर्ती हे नाशिक शहराचे भूषण आहे. ही मूर्ती एक विशेष वैशिष्ट्य असलेली आहे, कारण तिचे दोन्ही बाजूंना चेहरे आहेत. ही मूर्ती अकरा फूट उंच असून, तिच्या निर्मितीमागे एक ऐतिहासिक आणि रोमहर्षक कथा आहे.
पूर्वी येथे असलेली मारुतीची मूर्ती केवळ साडेपाच फूट उंचीची होती. परंतु १९३९ मध्ये नाशिक शहराला भयानक पुराचा फटका बसला. या महापुरात गोदावरी नदीच्या पाण्याने संपूर्ण पंचवटी परिसर व्यापला होता. नारोशंकराच्या घंटेला पाणी लागले होते आणि सरकारवाड्याच्या तेरा पायऱ्या पाण्याखाली गेल्या होत्या. याच पुरामुळे दुतोंड्या मारुतीच्या मूर्तीलाही हानी पोहोचली.
पुरानंतर नाशिकमधील व्यायामप्रेमी मंडळी एकत्र आली आणि त्यांनी ठरविले की येथे अधिक भव्य आणि उंच मारुतीची मूर्ती उभारली जावी. हा निर्णय घेण्यामागे भक्तीबरोबरच एक ऐतिहासिक संदेश होता – संकटे येऊ शकतात, परंतु श्रद्धा आणि सामूहिक प्रयत्न यामुळे त्यावर मात करता येते.
मूर्ती निर्मितीचा प्रवास:
त्या काळात नाशिक शहरात पाथरवट समाज मूर्ती घडविण्याच्या कलेत पारंगत होता. त्यामुळे मूर्तीसाठी आबाजी दादाजी भोईर यांना पाचारण करण्यात आले. त्यांनी ही मूर्ती बनवण्याचे कबूल केले, मात्र त्यासाठी अकरा फूट उंच दगड आणून देण्याची विनंती केली. हा दगड शोधणे आणि आणणे हे मोठे आव्हान होते.
पुढे काही कारणास्तव आबाजी भोईर यांच्यासोबतचा व्यवहार फिसकटला आणि मग नाशिकचे प्रसिद्ध मूर्तिकार शंकर बलदेव परदेशी यांना हे काम देण्यात आले. परदेशी हे सिमेंटच्या मूर्ती बनविण्यात निष्णात होते. परंतु त्यांच्या लहरी स्वभावामुळे मूर्तीच्या कामात बराच विलंब झाला.
त्यामुळे अखेर हे काम त्यांच्याकडून काढून नथुराम दादाजी भोईर यांच्याकडे सोपविण्यात आले. नथुराम भोईर यांनी हे काम अत्यंत निष्ठेने पूर्ण केले आणि अखेर १९४२ साली या भव्य मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा करण्यात आली.
मूर्तीची वैशिष्ट्ये:
ही मूर्ती दोन वेगवेगळ्या मूर्तिकारांनी तयार केली आहे. मूर्तीच्या पूर्वेकडील चेहरा शंकर बलदेव परदेशी यांच्या हातचा आहे, तर पश्चिमेकडील चेहरा नथुराम भोईर यांनी घडवला आहे. या मूर्तीची उंची ११ फूट आहे आणि ती सिमेंटपासून बनविण्यात आली आहे.
दुतोंड्या मारुतीचे वैशिष्ट्य म्हणजे या मूर्तीच्या दोन्ही बाजूंना चेहरे आहेत. त्यामुळे भाविकांना मारुतीचे दर्शन कुठल्याही बाजूने सहज मिळते. अशा प्रकारची मूर्ती विरळाच आढळते, त्यामुळे ती पाहण्यासाठी अनेक भक्त येथे येतात.
मंदिराचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
दुतोंड्या मारुती मंदिर केवळ एक धार्मिक स्थळ नाही, तर नाशिकच्या संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. येथे हनुमान जयंती, रामनवमी, तसेच इतर अनेक धार्मिक सण मोठ्या भक्तिभावाने साजरे केले जातात. विशेषतः शनिवारी येथे मोठ्या संख्येने भक्त येतात आणि मारुतीरायाच्या कृपेची अनुभूती घेतात.
या मंदिराच्या परिसरात अनेक आध्यात्मिक आणि सामाजिक कार्यक्रमही आयोजित केले जातात. स्थानिक व्यायामशाळा आणि अखाड्यांचे येथे नियमित कार्यक्रम होतात, कारण मारुती हा बलाचा आणि पराक्रमाचा देव मानला जातो.
दुतोंड्या मारुती मंदिर हे नाशिकच्या धार्मिक, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचा एक अनमोल ठेवा आहे. १९३९ च्या महापुरानंतर येथील लोकांनी श्रद्धेने आणि मेहनतीने उभारलेली ही भव्य मूर्ती आजही नाशिकच्या भक्तांसाठी प्रेरणादायी आहे.
मूर्तीच्या दोन्ही बाजूंना चेहरे असल्याने तिचे वैशिष्ट्य अधिकच वाढते आणि त्यामुळे ती एक अनोखे आकर्षण ठरते. प्रत्येकाने या पवित्र स्थळाला एकदा तरी भेट द्यावी आणि दुतोंड्या मारुतीच्या दर्शनाचा लाभ घ्यावा.
टीप:
तुम्हाला वरील माहिती मध्ये काही करेक्शन करण्याची गरज आहे असे वाटत असल्यास, आम्हाला nashikarinfo@gmail.com या ईमेल वर मेल करा. धन्यवाद.