नाशिक जिल्ह्यातील ओझर गावात वसलेले खंडोबा महाराज मंदिर हे महाराष्ट्रातील श्रद्धास्थानांपैकी एक महत्त्वाचे आणि लोकप्रिय मंदिर आहे. खंडोबा महाराज, ज्यांना “मल्हारी मार्तंड”, “खंडेराय”, “मल्हार”, “मायलार” अशा विविध नावांनी ओळखले जाते, हे भगवान शिवांचे एक रूप असून, विशेषतः मराठवाडा, पश्चिम महाराष्ट्र आणि कर्नाटकमध्ये यांचे खूप मोठे भक्तगण आहेत.
मंदिराचे ऐतिहासिक व धार्मिक महत्त्व
खंडोबा महाराज हे लोकदैवत असून, यांना शक्ती आणि पराक्रमाचे प्रतीक मानले जाते. खंडोबा महाराज दैत्यांवर विजय मिळवण्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. विशेषतः मणी व मल्ल या राक्षसांचा वध त्यांनी केला, असे पुराणात वर्णन आहे. या विजयानंतर त्यांनी मल्लारी मार्तंड हे नाव धारण केले. ओझरमधील खंडोबा मंदिर हे अत्यंत प्राचीन मानले जाते. मंदिराच्या स्थापनेबाबत विविध कथा आहेत, मात्र स्थानिक जनमानसात असे मानले जाते की हे मंदिर शतके जुने असून, हजारो वर्षांपासून येथे खंडोबाची उपासना होत आहे.
मंदिराचे स्थान व पोहोच
ओझर हे गाव नाशिकपासून सुमारे ३० किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे. रस्ते वाहतूक उत्तम असून, खासगी वाहने, एस.टी. बस अथवा दुचाकीने सहज पोहोचता येते. मंदिर एका छोट्याशा डोंगरावर वसलेले आहे आणि डोंगर चढून वर पोहोचल्यावर अत्यंत मनोहारी दृश्य दिसते. मंदिराच्या पायऱ्या भव्य असून, पायऱ्या चढत असताना “यळकोट यळकोट जय मल्हार” असा गजर ऐकू येतो.
स्थापत्य आणि मंदिराची रचना
खंडोबा मंदिराचे बांधकाम पारंपरिक मराठी दगडी स्थापत्यशैलीत असून, गाभाऱ्याच्या भागात खंडोबा महाराजांची मूर्ती आहे. ही मूर्ती काळ्या दगडात कोरलेली असून, त्यात खूप मोठी तेजस्वी शक्ती जाणवते. मूर्तीवर शस्त्र, तलवार, भाल्यांसह, घोड्यावर आरूढ खंडोबा महाराज आहेत.त्यांच्या दोन्ही बाजूंना त्यांच्या पत्नी – म्हाळसा (ब्राह्मण वंशीय) आणि बानू (गवळी समाजातील) यांच्या मूर्ती आहेत. या मूर्ती पारंपरिक वेशभूषेत असून, त्या भक्तांच्या श्रद्धेचा केंद्रबिंदू आहेत. मंदिरात प्रवेशद्वारावर दोन भव्य दीपमाळा आहेत. मंदिराच्या आवारात विविध छोट्या मंदिरे आहेत जसे की भैरवनाथ, देवी तुलजा भवानी, गणेश व हनुमान मंदिर.
धार्मिक विधी व उत्सव
ओझरच्या खंडोबा मंदिरात दररोज सकाळी व संध्याकाळी काकड आरती, महापूजा, अभिषेक केले जातात. प्रत्येक शुक्रवारी आणि शनिवारी मंदिरात विशेष गर्दी असते. माघ शुद्ध पौर्णिमा हा खंडोबा महाराजांचा प्रमुख सण मानला जातो. या दिवशी ओझर येथे मोठी यात्रा भरते. भाविक दूरदूरून चालत, नवस फेडत, खंडोबाच्या दर्शनासाठी येतात. चंपाषष्ठी, आषाढ पौर्णिमा, गुरुपौर्णिमा हेही सण येथे मोठ्या उत्साहाने साजरे होतात. यात्रेच्या वेळी रात्रभर भजन, कीर्तन, गोंधळ, लेझीम अशा पारंपरिक लोककला कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
नवस व श्रद्धा
खंडोबा महाराज हे नवसाला पावणारे देव मानले जातात. भाविक डोंगर चढून नांगत्या पायांनी येणे, सोन्याचे किंवा चांदीचे नेत्र अर्पण करणे, जत्रेच्या दिवशी वाण भरविणे, बकऱ्याची किंवा कुकड्याची पूजा, असे विविध नवस करतात. काही भक्त “जेजुरीचे नवस” ओझरला फेडण्यासाठी येतात. अनेक नवविवाहित जोडपी, वधू-वर, अपत्यप्राप्तीसाठी प्रार्थना करणारे जोडपे इथे येऊन मनोभावे पूजा करतात.
सामाजिक व आध्यात्मिक उपक्रम
मंदिर ट्रस्टद्वारे वर्षभर विविध उपक्रम राबवले जातात. त्यात –
मोफत अन्नछत्र
महाप्रसाद व्यवस्था
आरोग्य तपासणी शिबिरे
शैक्षणिक मदत योजना
या उपक्रमांमुळे मंदिराचे कार्य केवळ धार्मिक न राहता सामाजिक देखील झाले आहे.
उपसंहार
खंडोबा महाराज मंदिर, ओझर (नाशिक) हे एक संपूर्ण अध्यात्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक श्रद्धास्थान आहे. येथे भक्ती, पराक्रम, लोककला आणि श्रद्धेचा सुंदर संगम पाहायला मिळतो. खंडोबाचे दर्शन घेतल्यावर मन प्रसन्न होते, आत्मविश्वास वाढतो आणि भक्तांना आशिर्वाद प्राप्त होतो. “यळकोट यळकोट जय मल्हार!” असा जयघोष करत भाविक जेव्हा मंदिरातून उतरतात, तेव्हा त्यांच्या चेहऱ्यावर समाधान आणि भक्तीभाव स्पष्ट दिसतो.
टीप:
तुम्हाला वरील माहिती मध्ये काही करेक्शन करण्याची गरज आहे असे वाटत असल्यास, आम्हाला nashikarinfo@gmail.com या ईमेल वर मेल करा. धन्यवाद.