नाशिक जिल्ह्यातील त्र्यंबकेश्वर हे एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र असून येथे असलेल्या कुशावर्त कुंडाचे धार्मिक, ऐतिहासिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व अत्यंत मोठे आहे. त्र्यंबकेश्वर हे बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक असून येथे गोदावरी नदीचा उगम झाला आहे. या पवित्र स्थळावरील कुशावर्त कुंड हे या संपूर्ण तीर्थक्षेत्राचे केंद्रबिंदू मानले जाते.
कुशावर्त कुंडाचा परिचय
कुशावर्त कुंड हे गोदावरी नदीचे मूळ स्त्रोत स्थान मानले जाते. त्र्यंबक डोंगरावरून उगम पावलेली गोदावरी नदी खाली उतरत असताना ती कुशावर्त कुंडामध्ये स्थिरावते. याला गोदावरीचे जन्मस्थान असेही म्हणतात. यामुळेच या कुंडाचे धार्मिक महत्त्व अधिक आहे. कुंडाचा आकार चौकोनी असून त्याभोवती पायऱ्या आणि दगडी बांधकाम आहे. कुंडाच्या आजूबाजूला अनेक मंदिरं आहेत आणि भक्तगण येथे स्नान, ध्यान आणि जपासाठी येतात.
धार्मिक महत्त्व
हिंदू धर्मात गोदावरी नदीला गंगा नदीच्या समकक्ष मानले जाते. गोदावरीला “दक्षिणेची गंगा” असेही म्हटले जाते. कुशावर्त कुंडात स्नान केल्याने पापमोचन होते आणि पितृऋण, देवऋण व ऋषिऋण यापासून मुक्ती मिळते, अशी श्रद्धा आहे. वेद, पुराणे आणि धर्मशास्त्रांमध्ये या कुंडाचा उल्लेख आढळतो. विशेषतः ब्रह्मांड पुराण, स्कंद पुराण, पद्म पुराण इत्यादींमध्ये कुशावर्त कुंडाच्या पवित्रतेचे वर्णन केलेले आहे.
धार्मिक विधी आणि उपासना
कुशावर्त कुंडात स्नान करून पुढे त्र्यंबकेश्वर मंदिरात शिवलिंगाचे दर्शन घेण्याचा विशेष विधी आहे(श्री त्र्यंबकेश्वराचे दर्शन घेण्याआधी इथे स्नान करणे आवश्यक आहे.). पितृदोष निवारण पूजा, कालसर्प योग पूजा, नारायण नागबली व त्रिपिंडी श्राद्ध यासारख्या पूजांसाठी त्र्यंबकेश्वर प्रसिद्ध आहे आणि त्या पूजेसाठी कुशावर्त कुंडात स्नान अनिवार्य मानले जाते. श्रावण महिन्यात, अमावस्येला आणि महाशिवरात्रीला येथे विशेष गर्दी असते.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
कुशावर्त कुंडाचे मूळ बांधकाम प्राचीन असून, इ.स. १७५०-१७७० च्या सुमारास या कुंडाची दुरुस्ती व पुनर्बांधणी केली होती. त्यांनी येथे मजबूत दगडी पायऱ्या, कुंडाभोवती चौथरा आणि नंदी मंदिर यांची उभारणी केली. त्यांच्या कार्यामुळे हे कुंड अजूनही भक्कम स्थितीत आहे.
कुंडाची रचना व सौंदर्य
कुंड चारही बाजूंनी दगडी पायऱ्यांनी वेढलेले आहे. याच्या चारही बाजूंना साधक, पूजारी, आणि भाविक बसून ध्यान, जप, स्तोत्र पठण करतात. कुंडाभोवती अनेक छोटी मोठी मंदिरे आहेत, मुख्यतः नंदी मंदिर, गोदावरी माता मंदिर, मारुती मंदिर इत्यादी. काही पायऱ्या पाण्याखाली जातात, त्यामुळे येथील जलस्थर नैसर्गिक आहे. कुशावर्त कुंडातील पूजेसाठी येणारे भक्त भारतभरातून भाविक येथे पूजेसाठी येतात, विशेषतः पुणे, मुंबई, अहमदनगर, औरंगाबाद आणि दक्षिण भारतातील भागांतून. नित्यनेमाने येथे पिंडदान, तर्पण, श्राद्धकर्म, विशेष अनुष्ठान होतात. अनेक संन्यासी आणि साधूजन कुशावर्त कुंडात ध्यान व तपश्चर्या करतात. कुशावर्त कुंड आणि कुंभमेळा, नाशिक येथील कुंभमेळा त्र्यंबकेश्वर येथे होतो आणि त्यावेळी लाखो भाविक कुशावर्त कुंडात स्नान करतात. कुंभमेळ्यात कुशावर्त कुंडाच्या पवित्र जलात स्नान केल्यास जीवनातील सर्व पाप नष्ट होतात आणि मोक्षप्राप्ती होते, अशी दृढ श्रद्धा आहे.
पर्यटन व पर्यावरण
कुशावर्त कुंड हे फक्त धार्मिक स्थळ नसून निसर्गप्रेमींसाठी देखील एक सुंदर आणि शांत ठिकाण आहे. डोंगररांगांनी वेढलेलं त्र्यंबकेश्वर, हिरवळ, शुद्ध हवामान आणि कुंडाच्या पवित्र जलामुळे येथे येणं म्हणजेच एक अध्यात्मिक विश्रांती अनुभवणं आहे.
निष्कर्ष
कुशावर्त कुंड, त्र्यंबकेश्वर हे एक अत्यंत पवित्र, श्रद्धा आणि भक्तीने भरलेले तीर्थस्थळ आहे. हे केवळ जलकुंड नसून आध्यात्मिक उर्जेचे केंद्र आहे. इथे येणारा प्रत्येक भाविक शुद्ध मनाने स्नान करून त्र्यंबकेश्वराचे दर्शन घेतो आणि त्याच्या जीवनातील अडचणी, दोष आणि मानसिक तणाव दूर होतात, असा अनुभव घेतो. जर तुम्ही नाशिकला किंवा त्र्यंबकेश्वरला भेट देत असाल, तर कुशावर्त कुंडात एकदा तरी स्नान करून त्या पवित्र अनुभूतीचा अनुभव घ्यायलाच हवा.
टीप:
तुम्हाला वरील माहिती मध्ये काही करेक्शन करण्याची गरज आहे असे वाटत असल्यास, आम्हाला nashikarinfo@gmail.com या ईमेल वर मेल करा. धन्यवाद.